.st0{fill:#FFFFFF;}

Pedagogiek is niet voor softies 

Door  Christiaan van Os


minuten leestijd

Terugkijkend op mijn tijd op de basisschool herinner ik me vooral een aantal afzonderlijke momenten. Momenten die in meer of mindere mate een (emotionele) impact op mij hebben gehad en bijgedragen hebben aan mijn vorming. Het gaat dan over waarden en overtuigingen over leren, over jezelf (niet) kunnen zijn, over het (on)respectvol met elkaar omgaan, over het omgaan met frustraties, over het belang van vertrouwen krijgen en wat het met je doet wanneer je dit vertrouwen niet krijgt.

De lessen die ik meekreeg, zaten verpakt in kleine en grote momenten, waarvan de leerkracht zich er waarschijnlijk niet altijd van bewust was dat hij deze lessen gaf. Vanuit mijn huidige perspectief als docent maken deze momenten mij vooral bewust van het feit dat ieder moment, iedere interactie met een kind, een pedagogisch moment is. Oftewel, een moment waarop je het kind bewust en (vaker) onbewust iets leert, iets meegeeft over jou, over het kind en misschien wel over het leven.

Er wordt nogal eens laatdunkend gedaan over het pedagogische aspect van onderwijs (vooral in het VO) en gezegd dat het vooral iets is voor ‘softies’. Kinderen moeten zich toch vooral niet aanstellen, zich gedragen en leren dat de wereld hard is (ik verzin deze woorden niet). Daarbij is de docent er zeker niet om het kind op te voeden.

Ook op de lerarenopleidingen wordt er in mijn ervaring maar weinig aandacht besteed aan pedagogiek. En dat is jammer. Sterker nog, het ontbreken van aandacht voor pedagogisch handelen is schadelijk voor het kind, voor de relatie tussen leerkracht en kind en dus voor het leren. Dat wil niet zeggen dat leerkrachten kwaadwillend zijn, maar gewoon niet goed weten hoe ‘pedagogisch’ te handelen, met alle gevolgen van dien.

Pedagogisch handelen betekent dat je handelt in het belang van het kind en dat het kind dit zelf ook zo ervaart. Hoe werkt dat pedagogisch handelen dan? Het antwoord op deze vraag is nog niet zo eenvoudig, maar het begint in ieder geval met bewustwording van de impact van ons handelen op een kind.

Laat ik, ter illustratie, eerst eens een aantal momenten uit mijn eigen geschiedenis met je delen, waarin er wel en niet ‘pedagogisch’ gehandeld werd.

Kleine momenten, grote impact

Voorbeeld 1: Schrijven
Vandaag zouden we onder andere de letter M leren schrijven. Alle voorgaande letters lukten heel goed, maar om de een of andere reden krijg ik de vloeiende beweging die tot het schrijven van een M moet leiden, niet goed onder de knie. Die dag krijg ik en alleen ik van de juf te horen dat ik vanmiddag maar even langer moet blijven, om extra te oefenen. Ze vindt het een beetje raar dat het iedereen lukt, maar mij niet.

Zelfs terwijl ik dit 20 jaar later schrijf, voel ik nog steeds wat het met me doet om buitengesloten te worden. Die dag hoorde ik er even niet bij. Het maakte me verdrietig. Het lukte me die dag ook zeker niet om de M wel goed op papier te krijgen. En ondanks dat ik geen moment geloof dat de juf de intentie had om mij dit gevoel te geven, vraag ik mij af; hoe had het anders gekund?

Voorbeeld 2: verwachtingen
Het is onrustig in de klas. Er wordt enthousiast en druk gepraat en er is even geen aandacht voor de werkwoordspelling. De meester is even de klas uitgelopen en wij grijpen onze kans. Opeens komt de meester de klas in stormen, met een van woede vertrokken gezicht. Hij smijt de deur van het klaslokaal dicht. Hij doet dit met zo’n kracht dat het ruitje in de deur eruit valt, in duizend stukken. Met open mond kijk ik naar dit schouwspel. Om mij heen wordt het plotsklaps stil. Niet uit respect, niet uit nieuwsgierigheid, wel uit angst.

Later die dag horen wij de meester luid en duidelijk praten met de juf van groep 5. Hij spreekt al zuchtend de volgende woorden: “als er één iemand van deze klas überhaupt naar de havo kan, dan mogen we onze handen dichtknijpen. Er komt niets van ze terecht”.

Ik herinner me dat ik vooral schrok van deze gebeurtenissen. Ik had nooit gedacht dat een meester, onze meester, dit zou kunnen doen en zeggen. Ik voelde me onveilig en daarnaast ook miskend. Haalde ik niet altijd mooie cijfers? En mijn eigen meester zegt vervolgens dat hij niet verwacht dat er ook maar iets van mij terecht komt.

Voorbeeld 3: immens vertrouwen
De middelbare school nadert met rasse schreden. Ik vind het allemaal best een beetje spannend. Alle scholen in de omgeving hebben hun ‘open dag’ op een en dezelfde dag gepland. Samen met mijn ouders bezoeken we maar liefst drie scholen. Na afloop heerst verwarring; ik weet het niet en ik vind het moeilijk.

De volgende dag loopt meester Schmidt op me af en zegt met zijn warme en diepe stem: “misschien moet je hier ook nog maar eens gaan kijken”. Terwijl hij dit zegt geeft hij me een lichtgeel foldertje met daarop een afbeelding van Hermes, boodschapper van de goden (zo leerde ik later). Het was een foldertje van het Felisenum, een categoraal gymnasium. Ondanks dat de kans op een open dag al verkeken was, belt mijn moeder de rector van het Felisenum en vraagt om een afspraak. Dezelfde week nog krijg ik van de rector persoonlijk een rondleiding door de school. Wat ik op al die andere scholen niet gevoeld had, voelde ik hier wel. Terwijl mijn moeder en ik weer naar buiten lopen, hoor ik mezelf met een grote glimlach zeggen: “mam, hier ga ik naartoe”.

Tot op de dag van vandaag ben ik meester Schmidt ontzettend dankbaar. Dankbaar dat hij in mij zag wat de andere leerkrachten blijkbaar niet zagen of wilden zien. Hij zag mij, in elke zin van het woord. Dat foldertje (ik heb het nog steeds) en dat ene zinnetje waren voor mij zo ontzettend belangrijk. Er sprak immens vertrouwen uit. Besefte meester Schmidt op dat moment welke impact dit moment op mij zou hebben? Geen idee. Ik weet wel dat zijn hele houding ten aanzien van kinderen anders was dan in het eerder genoemde voorbeeld met het dichtslaan van de deur.

Pedagogisch handelen vraagt om kwetsbaarheid
Elke interactie met een kind heeft de potentie om een blijvende impact achter te laten, ten goede of ten kwade. Het zou zomaar kunnen dat jij zelf ook dergelijke momenten hebt ervaren die jou op enigerlei wijze hebben beïnvloedt.

Het is daarom, als eerste stap, van het grootste belang dat we ons hier (vaker) bewust van zijn. Of we het nu willen of niet, naast de ouder(s) hebben wij als leerkracht een belangrijke opvoedende taak (zowel in het PO als het VO). Zelfs als we deze taak niet willen accepteren en vooral onze ‘vakinhoud’ als grootste goed beschouwen, we zijn in de interactie met het kind toch (on)bewust bezig met opvoeden. En dat betekent dat we verantwoordelijkheid moeten nemen voor ons handelen en voor deze taak.

Deze opvoedende taak is niet makkelijk, soms zelfs verdomd moeilijk en tegelijkertijd ontzettend belangrijk.opvoeden-lastig-onderwijslessen
Het vraagt van ons docenten om tact, pedagogische tact. Door het NIVOZ prachtig gedefinieerd als: “Op het goede moment het juiste doen, óók in de ogen van de leerling”.

Naast bewustzijn is de volgende stap natuurlijk net zo belangrijk. Hoe pas je tact in de praktijk toe? Helaas bestaat hier geen kant en klaar recept voor. Elk kind is anders, elke interactie is anders. Er zijn zoveel factoren die van invloed kunnen zijn op het wel of niet slagen van een interactie tussen docent en kind. En ook al is je intentie zuiver, toch kan een kind je woorden heel anders opvatten dan dat je bedoeld had.

Toch is er gelukkig wel houvast te vinden; als je handelt vanuit je waarden, vanuit je hart en te alle tijden verbonden en in gesprek blijft, dan kan er maar weinig misgaan. Vraag jezelf af of jouw handelen echt in het belang van het kind zelf is. Ik geloof dat je als leerkracht dan niet (meer) met deuren slaat, dat je jouw machtspositie niet misbruikt, dat je het kind open en zonder oordeel vraagt hoe het met hem gaat en wat hij nodig heeft en dat je onvoorwaardelijk vertrouwen geeft aan ieder kind. Het kind zal dit belonen en beter en met meer plezier leren.

En natuurlijk weet ik uit ervaring dat het niet altijd even gemakkelijk is om tactvol te handelen, zeker zo vlak voor een vakantie op een moment dat het kind er toch wel heel duidelijk om lijkt te vragen achter het behang geplakt te worden. Toch vind ik dat jouw eigen ego, je humeur en het gedrag van het kind nooit een excuus mogen zijn om alle tact overboord te gooien en je rol als professional en opvoeder te vergeten. ‘Vervelend’ gedrag is een roep om hulp om het anders te kunnen doen. En jij bent er om die hulp te geven.

Dit alles vereist wel dat je jezelf een spiegel durft voor te houden, jezelf kwetsbaar opstelt en jezelf regelmatig afvraagt waarom jij handelt zoals je handelt. Daarbij is het kind zelf je grootste inspiratiebron. Vraag het kind open en oprecht wat jouw handelen met hem doet en neem dit mee in je toekomstige handelen.

Die spiegel kan heel confronterend en spannend zijn.

Maar, zoals gezegd, pedagogisch handelen is nu eenmaal niet voor softies.

– Christiaan

P.s.: lees hier een voorbeeld van pedagogische tact uit mijn eigen lessen

Word je enthousiast van wat ik schrijf? Ik zou het leuk vinden als je hier beneden een reactie achterlaat

Christiaan van Os


Ik geef elke dag met ontzettend veel plezier les op het Mendelcollege te Haarlem. Daarbij leer ik minstens net zoveel van mijn leerlingen als zij van mij. Tijdens de les ben ik constant op zoek naar wat werkt voor mijn leerlingen én mijzelf als docent. Mijn missie? Jou als collega inspireren om de docent te worden die je wil zijn.

C. van Os


Bekijk ook

  • Beste Christiaan van Os

    Ik heb jullie ‘net’ gevonden via deze digitale weg. Het doet me deugd te lezen en te voelen dat er nog mensen werkelijk bekommerd zijn om goed onderwijs. Niet alleen op cognitief vlak (dit lijkt me een verworven evidentie), maar vooral op intermenselijk vlak.

    De kwaliteit van de leerkracht anno 2015 laat zich voelen in zijn of haar vermogen naar zichzelf te kijken. Waarom doe ik wat ik doe? Waarom zeg ik wat ik zeg? Welke oordelen draag ik mee en met welke blik kijk ik naar de leerlingen? Welke spiegel houden zij mij voor en wat kan ik van hén leren.

    Dit is inderdaad niet soft. Dit is hardcore-stuff.

    Bedankt voor de inspiratie, benieuwd naar jullie eerste nieuwsbrief!

    Vriendelijke groet
    Elisabeth Isabelle

    leerkracht en lector uit Gent (B)

    • Dank voor je reactie Elisabeth en fijn dat ik je heb kunnen inspireren.
      Zeg het voort en draag het uit :-).
      En natuurlijk hoop ik dat mijn nieuwsbrief je veel moois brengt; ik nodig je van harte uit om me daar feedback op te geven.

      Hartelijke groet,
      Christiaan

  • Hoi Christiaan, prachtig geschreven, dank je wel. Wat je schrijft geldt zoals Frieda al zegt, niet alleen voor de leraar-leerling interactie, maar voor alle interacties in de school. Dat vind ik zo mooi aan de pedagogische benadering, die kun je altijd toepassen in het onderwijs, op alle momenten, en tussen alle betrokkenen. Dat vergeten we nog wel eens, zeker op het niveau van bestuur en leidinggeven. Terwijl daar juist het voorbeeld gegeven kan worden.

    • Dank voor je reactie en complimenten Hartger :-). En fantastisch dat je ook de vertaalslag maakt naar de manier waarop leidinggevenden met elkaar en met hun mensen omgaan. Ik maak het regelmatig mee dat een leidinggevende mooie woorden predikt naar ondergeschikten en deze woorden tegelijkertijd zelf niet of heel weinig toepast.

      Spread the word!

  • Wat een herkenning en zo waar! als interim docent op het vo en als onderwijscoach pleit ik al jaren voor het durven zien van alle leerlingen en het jezelf durven laten zien. Ik noem dat reflectief lesgeven. Training voor zowel docenten als leerlingen kan hierin veel betekenen.

  • Dank voor je indrukwekkend stuk! Ik kan mij hier geheel in vinden.
    De inhoud geldt niet alleen voor de verhouding kind- docent maar ook voor docent- docent of eigenlijk van mens – mens ( zelfs van mens- dier….). Er komen zo een aantal positieve en negatieve momenten bij mij boven.( ook mijn fijne tijd op het Felisenum)
    Onlangs moest ik met pensioen (68) .Er was een jonger iemand gevonden en dan is het goed dat ik plaats maak maar de opmerking van een leidinggevende…..gepensioneerden voegen niets toe……is er een die nog vaak in mijn gedachten naar boven komt.Gelukkig reageerden de leerlingen anders.

    Een ieder zal fouten maken en iemand (on)bedoeld kwetsen. Maar een klein woordje…excuses..sorry…..zal veel goed maken.

    Een niet handige opmerking van een leerkracht kan ook weleens stimuleren.
    Mijn dochter kreeg in groep 8 te horen….jij kan geen HAVO….haar reactie : in een keer VWO…studeren en nu aan het promoveren!

    Geniet van elke dag dat je dit mooie werk kan doen en leerlingen en collega’s zal stimuleren. Dan kijk ik weer uit naar je volgende bericht.

    Frieda

    • Graag gedaan Frieda. Leuk om op deze plek weer wat van je te horen.
      En inderdaad, handelen met (pedagogische) tact doe je niet alleen in een docent-leerling relatie maar ook gewoon docenten en inderdaad mensen onderling, mooie aanvulling!

      Ik voel mee met je pijn zeg… wat een ‘fijne’ opmerking van je leidinggevende, en dat na zoveel jaren trouwe dienst en een bak ervaring waar je u tegen zegt. Mooi dat je leerlingen wel weten hoe het hoort en zo blijkt ook maar weer waar onze grootste loyaliteit zou moeten liggen: de leerling 🙂

      Ook helemaal eens dat het niet te voorkomen is dat er dingen fout gaan in communicatie (al pakte dat met je dochter natuurlijk schitterend uit, wat gaaf!), daarom is het zo belangrijk om in verbinding te blijven, dan kun je ‘fouten’ weer rechtbreien.

      Ik wens je een prettige jaarwisseling toe en een mooi 2015 Frieda. Ik ga er zeker van genieten en op deze plek hou ik je in ieder geval op de hoogte van mijn onderwijs avonturen.

      Christiaan

  • {"email":"Email address invalid","url":"Website address invalid","required":"Required field missing"}
    >
    16 Shares
    Share
    Share
    WhatsApp