Systemisch werk in het onderwijs 

Deze gastblog is geschreven door Bouke de Boer, gerenommeerd trainer/coach in o.a. NLP en Systemisch Werk. In onderstaand artikel vertelt hij over systemisch werk in het onderwijs en wat het je oplevert wanneer jij als docent met een systemische bril naar de uitdagingen in jouw werk weet te kijken.

Een andere benadering van vraagstukken op school

Als je doet wat je altijd gedaan hebt, zul je krijgen wat je altijd gekregen hebt. Werkt het goed, doe er meer van. Werkt het niet goed, doe iets anders. En hoeveel manieren zijn er wel niet om vraagstukken op school aan te pakken? Legio. Met elk eigen uitgangspunten en een eigen uitingsvorm. Zoek jij als leerkracht extra gereedschap om je overvolle takenpakket draagbaarder te maken? Maak dan kennis met de leer-kracht van de systemische benadering.

Mogelijk herkenbaar: de leerling die geen grenzen lijkt te kennen, de leerling die zijn kwaliteiten niet gebruikt, de leerling die geen keuzes kan maken, de leerling die steeds appel op je doet alsof je zijn vader of moeder bent, de leerling die zich voor iedereen verantwoordelijk voelt, de leerling die alles voor je doet, de leerling die…. Mogelijk herkenbaar: de leerkracht die een leerling niet kan bereiken, de leerkracht die ouderlijke gevoelens krijgt voor een leerling, de leerkracht die alles overheeft voor zijn leerling, de leerkracht die het niet lukt de orde te bewaren, de leerkracht die altijd zieke collega’s vervangt en extra taken doet, de leerkracht die niet weet hoe de steun van zijn collega’s of leidinggevenden te vragen of aan te nemen, de leerkracht die steeds weer tegen de oudergesprekken opziet, de leerkracht die alle energie stopt in het werk en voor zichzelf niets meer overhoudt, de leerkracht die… uitgeblust is geraakt…

Lijfsbehoud voorop

Heb je gemerkt bij welke voorbeelden je je aangesproken voelt? Wellicht zelfs emotioneel geraakt, een machteloos gevoel naar bepaalde leerlingen? En mocht je het gevoel krijgen in de verdediging te schieten, omdat het veel te veel voor je voelt, dan is dit een heel gezonde reactie: het is namelijk niet aan jou als leerkracht om therapeut van de leerling te zijn. Dat hoort niet bij jouw plek en verantwoordelijkheid als leerkracht, dus niet bij jouw taken. Wat wel bij jou als leerkracht hoort is dat je zo goed mogelijk voor jezelf hebt te zorgen. Lijfsbehoud dient voorop te staan in het overvolle takenpakket. Door de bevlogenheid en liefde die er bij zoveel leerkrachten is voor het vak en voor de jeugd, en een sterk empathisch vermogen, is dit echter makkelijker gezegd dan gedaan… Waardoor wordt onze wijze van gedragen en reageren gestuurd? Het Systemisch Werken heeft hierover een bepaalde visie. Hieronder een stukje toelichting.

Plek

Het kan helpen om allereerst te gaan kijken naar vanuit welke plek je als leerkracht functioneert en welke taken hierbij horen. Een school is een systeem en hierin wordt een ordening aangebracht door een bepaalde hiërarchie. Zo staat een schoolleider hoger in de hiërarchie dan een leerkracht. Een leerkracht die vijfentwintig jaar lesgeeft heeft eerdere ‘rechten’ dan een collega die net van de opleiding komt. Leerkrachten zijn ‘de groten’ ten opzichte van hun leerlingen, die in deze relatie ‘de kleinen’ zijn. Zo heeft ieder zijn eigen plek met taken en verantwoordelijkheden, beschreven in een functieomschrijving. Uitgangspunt van het Systemisch Werken is dat ieder mens het beste kan functioneren en kan bijdragen vanuit zijn eigen plek in het systeem. Wanneer je ‘op je plek’ bent, voelt dat over het algemeen fijn en geeft het kracht, vitaliteit en werkplezier. Wanneer door een of andere oorzaak je niet vanuit je eigen plek kunt functioneren, dan uit zich dat in allerlei symptomen.

Familiesysteem

De plek die je inneemt in de organisatie waar je werkt, wordt bepaald door de organisatie zelf. Wat maakt nu of je deze plek ook werkelijk in kunt nemen? Dit heeft te maken met waar je vandaan komt; je familiesysteem. Dit is het eerste systeem waarvan ieder mens deel uitmaakt. De eerste plek in je leven is je plek als kind. Vader en moeder zijn in hiërarchie ‘de groten’, het kind is ‘de kleine’. De ordening is helder. Tenzij… In de geschiedenis van een familie kan er van alles gebeuren waardoor het de vader en/of de moeder niet voldoende lukt om ook daadwerkelijk de plek en de taak van ouder in te nemen of te behouden. Zij kunnen verbonden zijn aan grote (feitelijke) gebeurtenissen uit het gezin waar ze zelf zijn opgegroeid. Zoals vroeg overlijden van een van de ouders of van een broertje of zusje, of ernstige geestelijke of lichamelijke ziekte/handicap, oorlogservaringen, afkomstig zijn uit een andere cultuur, enzovoort. Daar waar een ouder zijn/haar taak niet voldoende kan uitoefenen, door welke reden of oorzaak dan ook, zal een kind inspringen en het overnemen. De diepe liefde en loyaliteit van kinderen naar ouders is de sturing hierachter, hiermee hopende de balans in het familiesysteem te kunnen herstellen. Het kind heeft echter de kind-plek verlaten en nu al vroeg geleerd om volwassen taken op zich te nemen. Naast de voordelen die dit kan opleveren zijn er echter vaak onbewuste patronen geïnstalleerd, en deze nemen we mee in ons verdere leven.

Natuurwetten

Familiesystemen blijken onderhevig te zijn aan een drietal natuurwetten, ook wel velden genaamd. Het eerste veld is (ver)binding; dit betekent dat een ieder recht heeft op een plek in deze familie, je hoort erbij. Het tweede is het veld van de ordening, de volgorde; zo kennen we de ouders als ‘de groten’ en de kinderen als ‘de kleinen’, en de plek van oudste, middelste, jongste, enzovoort. De meeste relaties in ons leven zijn van horizontale aard, de ouder-kind relatie echter is van verticale aard. Het derde veld is dat van geven en nemen; hier dient sprake te zijn van een balans. Welnu, al deze velden blijken ook werkzaam te zijn in elk ander sociaal systeem, dus ook in partnerrelaties en in onderwijsorganisaties. Het benaderen van vraagstukken kun je doen met deze drie velden als invalshoek, een kwestie van de ‘systemische bril’ opzetten.

Systemische bril

Wanneer je nu de ‘systemische bril’ opzet en de bovengenoemde voorbeelden over leerlingen en leerkrachten nogmaals bekijkt, merk dan eens op hoe anders je deze nu leest. En als je in gedachten teruggaat naar je eigen jeugd, en je denkt aan je plek als kind, kon je deze dan echt innemen? Of waren er factoren die maakten dat je wellicht de plek en de taak van je ouders overnam? Systemisch waarnemen kan je als leerkracht helpen om alle relaties die je tegenkomt op school nader te bekijken. Vanuit welke plek doe ik, handel ik, reageer ik? Is dit wel mijn taak? Wat maakt dat ik op een bepaalde manier met mijn leerlingen omga, en met collega’s, ouders? De systemische benadering kan je helpen om je plek als leerkracht nog beter in te kunnen nemen en daardoor te zorgen voor meer lijfsbehoud.

Tot slot

Wat mij betreft is dit artikel bedoeld om je kennis te laten maken met een andere manier van benaderen van vraagstukken op school. Ik hoop je hiermee te hebben kunnen raken. Waarom? Omdat elke leerkracht na de ouders de meest belangrijke plek en taak voor onze kinderen heeft. Namelijk om hen zoveel mogelijk ruimte te geven om hun plek als kind in te kunnen nemen, en hierdoor de kans te vergroten dat zij op school hun leerdoelen en sociale doelen behalen. Mijns inziens verdient elke leerkracht diep respect voor deze taak. Daarom is elke leerkracht het waard om goed gereedschap tot zijn beschikking te hebben. De leer-kracht van de ‘systemische bril’ heeft inmiddels zijn waarde allang bewezen. Ik gun jou als leerkracht deze leer-kracht.

Bouke de Boer
namens het team Systemisch Werken van NTI NLP

NTI NLP organiseert regelmatig dagen en trainingen over familieopstellingen en
organisatieopstellingen.
www.ntinlp.nl
www.boukedeboer.nl

Boeiende boeken:
Jij hoort bij ons, Marianne Franke-Griksch
Kind en familielot, Ingrid Dijkstra
Ik kan de wereld veranderen. En jij weet wie ik is…, Bouke de Boer
Naar eer en geweten, Lidwien van Wissen

Illustraties © www.tiu.nl
Foto © www.b4.nl

Ik zou het leuk vinden als je hier beneden een reactie achterlaat.